Đề bài: Phân tích bài thơ Đất nước của Nguyễn Khoa Điềm
Bài làm
Đề tài về đất nước đã trở thành đề tài muôn thuở của thơ văn Việt Nam. Nhà thơ Hoàng Cầm đã từng khắc họa một đất nước đầy đau thương và mất mát. Nhà thơ Nguyễn Đình Thi thì khắc họa một đất nước đang đổi mới từng ngày. Thế nhưng, trọn vẹn nhất có lẽ vẫn là bài thơ Đất nước của Nguyễn Khoa Điềm. Đất nước từ lúc mới hình thành, trải qua 4 nghìn năm lịch sử đấu tranh dựng nước và giữ nước với biết bao nhiêu sóng gió, tất cả đều được tác giả ghi lại một cách đầy tinh tế trong thơ của Nguyễn Khoa Điềm.
Nhà thơ Nguyễn Khoa Điềm đã nhìn đất nước từ nhiều góc độ khác nhau cả về thời gian và không gian. Hai tiếng đất nước nghe thiêng liêng và bình dị nhưng chất chứa trong đó là biết bao nhiêu cảm xúc của tác giả.
Mở đầu bài thơ là những vần thơ nhẹ nhàng, tinh tế, tác giả đã đưa người đọc trở về với những ngày đầu mà con người mới được khai sinh:
Khi ta lớn lên đất nước đã có rồi
Đất nước có trong những cái ngày xửa
Ngày xưa mẹ thường hay kể
Đất nước bắt đầu bằng miếng trầu bây giờ bà ăn
Đất nước lớn lên khi dân mình biết trồng tre đánh giặc
Vốn dĩ đất nước là một khái niệm trừu tượng nhưng trong câu thơ của Nguyễn Khoa Điềm ta lại thấy đất nước thật bình dị, thật gần gũi. Đất nước hiện hữu trong cuộc sống hàng ngày của mỗi người. Từ khi được nhà thơ sử dụng để đánh dấu sự ra đời của khái niệm đất nước. Đất nước có từ khi con người được sinh ra, thậm chí là đã có từ trước đó rất lâu. Sau đó, nhà thơ đi lí giải nguồn gốc của đất nước. Giọng thơ như dẫn dụ người đọc về với những ngày xửa ngày xưa, về với câu chuyện của mẹ, với miếng trầu của bà. Ngày xửa ngày xưa là một khoảng thời gian của quá khứ, từ rất lâu rồi và không ai rõ nó là khi nào. Những câu chuyện cổ tích cũng thường sử dụng cụm từ này ở câu mở đầu. Tiếp đến, nhà thơ nói đến sự hình thành của đất nước từ khi dân mình biết đánh giăc. Chính những con người đó đã làm nên đất nước của muôn đời.
Không chỉ vậy, đất nước còn gắn liền với cuộc sống bình dị và thân quen của người nông dân Việt Nam. Nhà thơ lý giải đất nước là thành của của công cuộc lao động xây dựng và phát triển đất nước:
Cái kèo cái cột thành tên
Hạt gạo phải một nắng hai sương xay giã dần sàng
Đất nước có từ ngày đó
Kèo, cột là những dụng cụ quen thuộc nhằm phục vụ cho đời sống sản xuất cũng như sinh hoạt của con người, nó gắn bó với lịch sử hình thành nên đất nước. Mặc dù bình dị nhưng với sự giải thích của Nguyễn Khoa Điềm chúng ta thấy nó thật đúng. Nhà thơ đã đưa người đọc đi từ cung bậc cảm xúc này đến cung bậc cảm xúc khác. Sau những vật dụng quen thuộc, ông lại nhắc đến tình yêu của đối lứa:
Đất là nơi anh đến trường
Nước là nơi em tắm
Đất nước là nơi ta hò hẹn
Đất nước là nơi em đánh rơi chiếc khăn trong nỗi nhớ thầm
Không chỉ hiển hiện trong không gian văn hóa, phong tục tập quán mà đất nước còn hiện lên qua tình yêu đôi lứa mặn nồng. Ở đoạn thơ này, nhà thơ đã cắt nghĩa đất nước thành đất và nước để có thể lí giải sâu hơn, cụ thể hơn. Đây chính là sự tinh tế trong cách nhìn nhận của Nguyễn Khoa Điềm. Mặc dù nhà thơ tách biệt đất và nước nhưng ta vẫn thấy được một khái niệm đất nước trọn vẹn.
Tiếp đến, nhà thơ mở rộng khái niệm đất nước cả theo chiều dài của lịch sử và chiều dài của không gian văn hóa. Đất nước của những con người vẫn còn trằn trọc đi tìm hình bóng quê hương. Đất nước hình thành từ những điển cố, điển tích mà người đời sau vẫn còn luôn nhắc nhở. Những hình ảnh như con chim phượng hoàng, nùi Bà Đen, Bà Điểm hay Lạc Long Quân, Âu Cơ chính là minh chứng rõ ràng nhất cho sự phát triển của đất nước. Dù trải qua nhiều thăng trầm nhưng rất đáng để tự hào. Nhớ về những năm tháng thăm trầm ấy chính là truyền thống, là đạo lí của dân tộc. Và từ đó, con người đời sau tiếp nối truyền thống của những người đi trước:
Những ai đã khuất
Những ai bây giờ
Yêu nhau và sinh con đẻ cái
Gánh vác phần người đi trước để lại
Dặn dò con cháu chuyện mai sau
Để có được đất nước như ngày hôm nay, thì nước ta đã có biết bao nhiêu người đã ngã xuống. Chính vì vậy mà thế hệ mai sau phải cố gắng giữ gìn và phát huy những truyền thống tốt đẹp của đất nước. Nhìn vào đất nước, nhà thơ có cái nhìn đa chiều từ nhiều khía cạnh khác nhau giúp người đọc có nhận thức đúng đắn nhất về đất nước. Không chỉ vậy, nhà thơ còn khẳng định:
Trong anh và em hôm nay
Đều có một phần đất nước
Trong máu thịt của mỗi con người đã hằn in hình dáng của đất nước. Qua đó, nhà thơ cũng nhắc nhở trách nhiệm và nghĩa vụ của mỗi con người trong việc xây dựng và bảo vệ đất nước. Từ đây, nhà thơ tích lũy thành một khái niệm đất nước rất sâu sắc:
Và ở đâu trên khắp ruộng đồng gò bãi
Chẳng mang một dáng hình, một ao ước, một lối sống ông cha
Ôi đất nước sau bốn nghìn năm đi đâu ta cũng thấy
Những cuộc đời đã hóa núi sông ta
Nhà thơ đã đưa ra một quan niệm hết sức sâu sắc và giàu giá trị nhân sinh quan. Điều đó khiến cho người đọc không thể phủ nhận sự tồn tại của đất nước là một thực tế. Vẫn chưa dừng lại ở đó, nhà thơ Nguyễn Khoa Điềm còn chỉ ra rằng đất nước là biểu tượng của lòng thành kính và sự biết ơn đối với những người đã hi sinh cho độc lập, tự do của Tổ quốc:
Họ đã sống và chết
Giản dị và bình tâm
Không ai nhớ mặt đặt tên
Nhưng họ đã làm ra đất nước
Đây tiếp tục là một sự lí giải đúng đắn nữa cho định nghĩa về đất nước. Có những con người dù đã vĩnh viễn ra đi nhưng trong lòng những người ở lại họ vẫn như còn tồn tại. Tuy nhiên, định nghĩa đúng đắn nhất, khái quát nhất lại nằm ở hai câu thơ cuối:
Đất nước này là đất nước của nhân dân
Đất nước của nhân dân, đất nước của ca dao thần thoại
Nhân dân, họ là ai? Họ chính là những chủ nhân của đất nước. Họ xây dựng đất nước và bảo vệ đất nước, bảo vệ những gì mà họ đã gây dựng nên. Tư tưởng đất nước của nhân dân là một tư tưởng tiến bộ, đời thường mà sâu sắc.
Bằng những lí lẽ và dẫn chứng thuyết phục, nhà thơ Nguyễn Khoa Điềm đã khẳng định được vị trí và vai trò to lớn của đất nước trong cuộc sống của con người. Qua bài thơ này, người đọc hiểu hơn về đất nước và thêm yêu đất nước của mình.
Thu Thủy
